Jak pozwolić doświadczeniu traumatycznemu zyskać przeszłość (i dopełnić reakcję, którą przerwała trauma)?

Istotą zdarzenia traumatycznego jest to, że nie mogliśmy się na nie wystarczająco (lub w żadnym stopniu) przygotować. Wiele dostępnych nam i stale używanych przez nas  strategii radzenia sobie nie mogło wtedy zostać przez nas użytych lub doprowadzonych do końca. Trauma wprowadza przez to do wewnętrznej przestrzeni naszych ciał i umysłów chaos i zachwianie poczucia wpływu i naszej skuteczności. Trauma narusza też nasze poczucie tożsamości: jeśli nie poradziłem sobie (a wcześniej radziłem sobie zawsze), to kim i jaki ja naprawdę jestem? Możliwe, że wszystko, co wcześniej myślałem o sobie i o świecie było błędne. 

W nie-traumatycznych okolicznościach nasz sposób reagowania na stresor ma zawsze taką samą sekwencję: (1) rejestrujemy, że stresor się zbliża, (2) mobilizujemy się, by na stresor zareagować, (3) używamy tej mobilizacji do ochrony przed stresorem: walczymy, uciekamy, odganiamy kogoś lub kogoś przywołujemy, by uniknąć tragedii, a na koniec (4) pozwalamy sobie na wyładowanie energii i (5) wracamy – czasami po kilku sekundach, minutach, a nawet godzinach – do stanu swobodnej ciekawości i zrelaksowania sprzed momentu zaalarmowania.

W przypadku zdarzeń traumatycznych, opisany powyżej cykl reakcji na stresor mógł – na każdym z jego etapów – zostać przerwany. Mogliśmy nie mieć możliwości zarejestrowania tego, że niebezpieczeństwo się zbliża (bo np. momencie, w którym przyszło to najgorsze –  spaliśmy lub mieliśmy zamknięte oczy) lub niemożliwym było dla nas walczyć lub w jakikolwiek inny sposób zareagować na atak (np. byliśmy zbyt mali, by atakowanie/ uciekanie od dorosłego miało jakikolwiek sens). I właśnie to przerwanie leży u podłoża wielu potraumatycznych konsekwencji. To, co w silnie stresujących warunkach zostało przerwane – dla naszego układu nerwowego – nie zostaje nigdy zapominane, jest za to stale reaktywowane i odtwarzane. 

Wszystkie niezrozumiałe reakcje naszego ciała, jakie obserwujemy w następstwie doświadczeń traumatycznych – permanentna nerwowość i wyostrzona czujność, nerwowe gesty (również tiki!), zrywanie się w odpowiedzi na nawet delikatny bodziec, ogromne zmęczenie po niewielkim wysiłku itp. itd.  – mogą być konsekwencjami przerwanego cyklu reakcji na zdarzenie traumatyczne. To właśnie ten przerwany, niedokończony cykl odpowiedzi na traumę, sprawia, że wspomnienie, które dotyczy czegoś, co wydarzyło się w naszym życiu (nawet) lata temu, oddziałuje na nas tak, jak gdybyśmy ciągle tkwili w samym środku traumy. 

Nasz układ nerwowy stale zajęty jest mapowaniem otoczenia w poszukiwaniu sygnałów o nadchodzacym niebezpieczeństwe (robi to również właśnie w tym momencie; tak DOKŁADNIE TERAZ). Szczególnie czuły jest na bodźce, które przypominają mu okoliczności zdarzenia traumatycznego (tzw. triggery, bodźce wyzwalające). Jeśli przydarzyło się nam coś niebezpiecznego, to układ nerwowy ma prawo zakładać, że przydarzy się raz jeszcze. Będzie zatem wypatrywał zapachów, które towarzyszyły traumatycznemu zdarzeniu, obrazów, dźwięków, ale też doznań z ciała (jeśli np. podczas napaści doszło u nas do zatrzymania oddechu, układ nerwowy może skutecznie skojarzyć tę reakcję z zagrożeniem), czy myśli (bywa, że chwilę przed zdarzeniem traumatycznym, ktoś złapał się na myśli: “ale tu pięknie i spokojnie”; taka myśl może również zostać sparowana z niebezpieczeństwem, które ma nadejść). 

Gdy układ nerwowy wychwyci w otoczeniu nawet okruch rzeczywistości łączący teraźniejszość z traumatyczną przeszłością – wszczyna alarm. I to alarm natychmiastowy i bardzo gwałtowny. Alarm ten może przyjąć postać:

Momentów, w których – w psychoterapii lub w życiu – dochodzi do domknięcia przerwanej reakcji traumatycznej nie da się pomylić z niczym innym. Czasami zdarzają nam się one spontanicznie i są pięknym prezentem od losu, czasami musimy się wokół tego domknięcia sporo napracować (o tym napiszę Wam więcej za moment).

By reakcja stresowa mogła się domknąć, musi najpierw zostać wyzwolona (nie da się tego domknięcia przeprowadzić “na sucho”). Osoba, u której doszło do zablokowania reakcji stresowej na jakimś jej etapie, musi przejść ją aż do samego końca.

Marianne Bentzen w książce “Neuroaffective Meditation” wskazuje, że momentom przejścia i domknięcia towarzyszy nowa jakość pobudzenia układu nerwowego. Jest to stan, w którym w samym środku narastającego stresowego pobudzenia, pojawia się fala spokoju (cytuję: “w silnym pobudzeniu współczulnej części autonomicznego układu nerwowego, zaczyna się przejawiać równoczesne pobudzenie przywspółczulne”).

Oto niektóre z sygnałów, które mogą nam pozwolić postawić hipotezę, że układ nerwowy domknął przerwaną reakcję traumatyczną:

To chyba najpiękniejsza dla mnie część terapii traumy, a równocześnie najtrudniejsza do opisania bez możliwości zademonstrowania jej (mam nadzieję jednak, że jeśli pracowaliście ze mną warsztatowo, wiecie które momenty mam na myśli). Wiem jednak równocześnie, że wiele nurtów pracuje z dopełnianiem przerwanych reakcji (m.in. Gestalt, EMDR, Brainspotting, Terapia Schematów, nie mówiąc o Somatic Experiencing, z uczenia się którego zaczerpnęłam wiedzę do napisania tego artykułu),  wykorzystajcie zatem poniższe wskazówki do lepszego skalibrowania Waszych interwencji tak, by pozwalały układom nerwowym Waszych klientów wychodzić poza traumatyczne zapętlenie.

Terapia traumy ma wnosić w życie klienta więcej przestrzeni, lekkości i elastyczności, w miejsce zawężenia, ciężaru i sztywności. Terapia ta ma dostarczać doświadczeń, a nie intelektualizacji czy deklaracji. Ma dostarczać klientowi okazji do przesunięcia ramy, którą przyjmuje on w patrzeniu na siebie, swoją historię i swoją przyszłość. Mam nadzieję, że ten tekst był dla Was przy tworzeniu takiej właśnie przestrzeni terapii pomocny.